پایتخت پادشاهان ماد ، همدان

در این مطلب سعی داریم شما را به سفری به پایتخت تاریخ و تمدن ایران، شهر شعر و علم و هنر «همدان» ببریم،

 با ویسمن در این سفر همراه باشید:

معرفی و موقعیت

شهر همدان از شهرهای غربی و کوهستانی ایران است که در دامنه کوه الوند و در بلندی 1900 متر از سطح دریا واقع شده است. این شهر از شهرهای سردسیر ایران است. همدان از قدیمی ترین شهرهای ایران و از کهن ترین شهرهای جهان است که در سال 1385 مجلس شورای اسلامی در مصوبه ای آن را «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» نام گذاری کرد. این شهر اولین پایتخت نخستین شاه ایران، مادها بوده است. آثار تاریخی از محوطه باستانی هگمتانه و کتیبه های گنج نامه هم از آن دوران هستند و همچنین شهر همدان در روزگار هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه و سلجوقیان نیز یکی از پایتخت های کشور بوده است. هم اکنون استان همدان به دلیل داشتن مراکز تاریخی و دیدنی به عنوان پنجمین شهر فرهنگی و توریستی کشور شناخته میشود و از نظر علمی هم با وجود مراکز دانشکاه بوعلی سینا، دانشگاه صنعتی همدان، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه پیام نور و مراکز دیگر به عنوان یکی از قطب های دانشگاهی ;شور هم شناخته میشود.

 فرهنگ و زبان

این شهر از نظر جمعیت چهاردهمین شهر پرجمعیت ایران محسوب میشود و درسال 1388 به عنوان یکی از کلانشهر های ایران معرفی شد. در سال های 1300 تا 1304 مهندسی آلمانی طرحی مدرن را برای همدان طراحی کرد که از نوع نقشه های شعایعی محسوب میشود. اکثریت مردم همدان به زبان فارسی حرف میزننداما به علت همجواری با استان های لرستان، کردستان و زنجان دارای گویش های مختلفی از جمله لری، لکی و کردی و ترکی است. از قدیمی ترین مردم این منطقه که از دوران مادها در این سرزمین ساکن شده اند فارس زبان ها هستند که بیشتر ساکنان مرکز استان همدان یعنی شهر همدان هستند. مردمان شهرهای نهاوند و ملایر به گویش پارسی میانه یا پهلوی سخن مگویند. در شمال ، غرب و شرق استان به زبان ترکی، درمرکز استان به زبان فارسی، در جنوب استان به زبان های لری و کردی و غرب و شمال غرب این استان به زبان کردی تکلم میکنند.

تاریخچه همدان

بناي شهرهمدان را به ديا آكو پادشاه ماد نسبت مي دهند. شهر همدان به نامهاي اكباتان – هگمتانه -آنادانا يا همدانا معروف است. شهرهمدان در زمان فرمانروايي بخت النصر ويران شد و بعدها داريوش بزرگ آن را مرمت كرد.

در زمان اشكانيان كه تيسفون پايتخت كشور بود همدان پايتخت و اقامتگاه تابستاني شاهان اشكاني شد. بعد از اشكانيان ساسانيان نيز قصرهاي تابستاني خود را در اين شهر بنا كردند. خرابه هاي باروي قلعه اشكاني بر فراز تپه مصلي و مجسمه شير سنگي يکي از دروازه هاي همدان از آثار اين دوره است.درسال 23 هجري براثر جنگ نهاوند همدان به تصرف اعراب درآمد. همدان در زمان ديلميان (319 هجري قمري) لطمات فراواني ديد. در قرن ششم هجري سلجوقيان مركز خود را از بغداد به اين شهر منتقل كردند و مدت پنجاه سال اين شهر پايتخت سلجوقيان بود. پس از حمله مغول اين شهر به ويرانه اي مبدل شد. در زمان صفويه اين شهر از نعمت آباداني بهره مند شد. پس از انقراض صفويه اين شهر به تصرف عثماني در آمد كه پس از شش سال توسط نادر شاه باز پس گرفته شد.شهر همدان به علت قرار گرفتن در مسير راه هاي اصلي منطقه غرب ايران درقرن هاي اخير همواره از نظر بازرگاني مورد توجه بوده است . همچنين اين شهر در مسير جاده ابريشم قرارداشته است .

جاذبه های شهر همدان

شهر همدان از نظر جاذبه ، دارای جاذبه های مهم تاریخی میباشد، این شهر از نظر جاذبه های طبیعی بدلیل وجود کوه الوند و دامنه های بینظیر این کوه هم بسیار حایذ اهمیت است. در این قسمت به تفکیک به جاذبه های تاریخی و طبیعهی این شهر میپردازیم:

جاذبه های تاریخی شهر همدان

پور سینا نابغه شرق

بنای آرامگاه شیخ الرئیس ابن سینا، فیلسوف، دانشمند در سال 1330 توسط انجمن آثار ملی ایران با طرح و نقشه هوشنگ سیحون در محل ساختمان قدیمی آن احداث گردید. این اثر درسال 1376 باشماره 1869 در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.درسال 1387 بخشی ازبنا به موزه طب اختصاص داده شد که بیش از30 تابلو نمونه گیاهان دارویی، توضیحات وخواص آنها، کتب خطی و چاپی نفیس مربوط به آثار بوعلی سینا وتعدادی ابزار و ادوات اولیه پزشکی از جنس سفال وشیشه به نمایش گذاشته شده است.

ابن سینا از معروف‌ترین دانشمندان ایران‌زمین است. اوبیش از دویست کتاب در زمینه‌های مختلف طب و فلسفه و... نگاشته است. به دلیل آنکه در آن عصر، عربی زبان رایج آثار علمی بود، ابن سینا و سایر دانشمندان ایرانی که در آن روزگار می‌زیستند ‏کتابهای خود را به زبان عربی نوشتند. بعدها بعضی از این آثار به زبانهای دیگر از جمله فارسی ترجمه شد.‏ افزون بر این، ابن‌سینا در ادبیات فارسی نیز دستی قوی داشته‌است.

بنای آرامگاه تلفیقی از دو سبک معماری ایران باستان و ایران بعد از اسلام است. در طراحی این مجموعه از عناصری از هنرمعماری سنتی ایرانی استفاده شده است. عناصری مانند برج، الهام گرفته از برج گنبد قابوس، باغچه‌ها متأثر از باغهای ایرانی، آب نماها الهام گرفته از حوض خانه‌های سنتی و نمائی با روکار سنگهای حجیم و خشن خارا که با سنگ گرانیت کوهستان الوند آراسته شده و نمودار کاخهای باستانی ایرانیان است. درحال حاضر تالار جنوبی آرامگاه به عنوان موزه محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیاء کشف شده مربوط به هزاره‌های قبل از میلاد و دوران اسلامی اختصاص یافته و در تالار شمالی کتابخانه‌ای مشتمل بر ۸۰۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی نفیس ایرانی و خارجی و غرفه‌هایی مربوط به آثار بو علی سینا و شعرا و نویسندگان همدانی نگهداری می‌شود. مکمل این بنا بوستانی به شکل نیم دایره با فضای سبز است و نیز تندیس ابوعلی سینا در حالی که کتابی در دست دارد در ضلع شرقی میدان نصب شده است.

عارف عریان

«طغرل بیک ابوطالب»  در حال بنیانگذاری یکی از بزرگترین و هنر پرورترین سلسه های تاریخ ایران دوران اسلامی بود که در سرزمین کهن مادها در حدود سال های 1000 میلادی فرزندی با نام «باباطاهر» به دنیا آمد که تبدیل به یکی از بزرگترین عرفای تاریخ ایران گشت. «بابا» لقبی بوده که به پیروان وارسته می‌داده‌اند و «عریان» به دلیل بریدن وی از تعلقات دنیوی بوده ‌است؛ او که نزدیک به 85 سال عمر کرد و تمامی عمرش را به مسلک درویشی و فروتنی که شیوه ی عرفا بود گذراند و با سرایدن دو بیتی هایش توانست نام خود را در تاریخ ادبیات ایران و همدان جاودان کند.

آرامگاه باباطاهر بر فراز تپه‌ای در شمال باختری همدان قرار دارد. این بنا در طول سده های مختلف شاهد تخریب و بازسازی‌های متعدد بوده‌است. قدمت مقبره اصلی باباطاهر به دوره سلجوقیان می‌رسد و در قرن ششم هجری یک برج هشت ضلعی آجری بر روی قبر باباطاهر ساخته شد که بعدها بر اثر مرور زمان ویران شد. در زمان پهلوی اول از طرف شهرداری همدان بنای جدیدی به جای بنای قدیمی ساخته شد که مصالح آن بیشتر آجر بود. در جریان همین بازسازی، لوح کاشی مربوط به قرن هفتم هجری، که هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود، به دست آمد. بر روی این کاشی فیروزه‌ای رنگ، آیات قرآن مجید به خط کوفی برجسته نوشته شده‌است.

نبوغ هنر ایرانی اسلامی در مسجد جامع

مسجد جامع همدان از بناهای دوره قاجاریه است و تاریخ ساخت آن سال 1253 هجری قمری است. این مسجد دارای چند ورودی میباشد و دارای پلان مربع مستطیل شکل با چهار ایوان مرتفع یا رسم بندی جلو آن از آجرو کاشی معلق ساده است.

شبستان اصلی این مسجد دارای 55 ستون است و این بنا در سال1375 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است.

هگمتانه

یکی از بزرگترین تپه های باستانی ایران «هگمتانه» است. قدمت این شهر باستانی به دوره مادها بازمیگردد که در سده هشتم پیش از میلاد بعنوان پایتخت مادها برگزیده شده بود. پس از مادها بعنوان پایتخت تابستانه هخامنشیان مورد استفاده بوده است و بناهایی به آن اضافه شده است. مساحت این تپه حدود40هکتار است و با حفاری های صورت گرفته در آن بخشی از حصار شهر و تعدادی خانه از خاک بیرون آورده شده است.

حصار شهر حدود 9متر قطر و ارتفاع باقی مانده آن 8-12متر است.

اشیاء کشف شده از این شهر در موزه هگمتانه واقع در شرق تپه قرار گرفته است و علاقمندان میتوانند از این موزه دیدن کنند. از مهمترین آثار آن میتوان به پایه ستون های متعلق به کاخ های هخامنشی از جمله شالی ستون مربوط به دوره اردشیر دوم با متن میخی، دومهر استامپی سنگی و شیشه ای مربوط به دوران قبل از اسلام و سر گاوی از جنس سفال متعلق به دوره هخامنشیان اشاره کرد.

گنبد علویان

گنبد علويان‌ در استان‌ همدان‌ از لحاظ‌ هنر گچ‌بري‌ و آجركاري‌ از آثار ارزشمند و كم‌نظير سده‌هاي‌ مياني‌ دوره‌ي‌ اسلامي‌قرن‌هاي‌ ششم‌ و هفتم‌ به‌شمار مي‌رود. ‌اين‌ بنا به‌صورت‌ چهارضلعي‌ در ابعاد 1228 در 12225 متر و ارتفاع‌ 1115 متر ساخته‌ شده‌ است‌ و چهار جرز ستون‌مانند به‌ ارتفاع‌ 995 متر و قطر حدود دو متر شبيه‌ برج‌ در چهار گوشه، آن‌را در ميان‌ گرفته‌اند.

هريك‌ از برج‌ها پنج‌ تاق‌نماي‌ فرورفته‌ي‌ مثلثي‌ به‌ ارتفاع‌ هشت‌ متر، عرض‌ يك‌ متر و عمق‌ نيم‌ متر دارد كه‌ از نظر مقطع، جرزها (برج‌ها) را به‌صورت‌ نيمي‌ از يك‌ ستاره‌ي‌ هشت‌پر درآورده‌ است.

محراب‌ اين‌ بنا نيز كه‌ در ضلع‌ جنوبي‌ واقع‌ شده‌ با تزيينات‌ بديع‌ گچ‌بري‌ بر غناي‌ اين‌ اثر افزوده‌ است. نورگيرهاي‌ نزديك‌ به‌ سقف‌ روشنايي‌ مناسبي‌ را به‌ محوطه‌ي‌ داخلي‌ بنا مي‌بخشند و راه‌پله‌اي‌ كم‌عرض‌ از درون‌ برج‌ شمال‌ شرقي‌ وصول‌ به‌ سقف‌ و نيز راه‌پله‌اي‌ كه‌ به‌صورت‌ غيرمتعارف‌ درون‌ محراب‌ ايجاد شده‌ است، راه‌يابي‌ به‌ سرداب‌ بنا را كه‌ دو قبر متعلق‌ به‌ بزرگان‌ خاندان‌ علويان‌ در آن‌ واقع‌ شده‌است، ممكن‌ مي‌سازند. ‌

سرداب‌ از شش‌ حجره‌ با تاق‌نماهاي‌ جناقي‌ تشكيل‌ شده‌ است‌ و قبور يادشده‌ به‌شكل‌ حجمي‌ مكعب‌مستطيل‌ شكل، پوشيده‌ از آجرهاي‌ لعابدار فيروزه‌اي‌ در وسط‌ آن‌ها قرار گرفته‌اند. ‌ شكل‌ ظاهري‌ اين‌ بنا شبيه‌ گنبد سرخ‌ مراغه‌ ساخته‌شده‌ در سال‌ 542 هجري‌ قمري‌ است‌ و ابعاد داخلي‌ و تزيينات‌ غني‌ و متراكم‌ و در عين‌ حال‌ رمزآلود چشم‌نواز درون‌ بنا به‌ گنبد حيدريه‌ي‌ قزوين‌ متعلق‌ به‌ اوايل‌ قرن‌ شش‌ هجري‌ شباهت‌ دارد. از اين‌ رو، گنبد علويان‌ همدان‌ را نيز بايد از بناهاي‌ اين‌ دوره‌ به‌شمار آورد.

تندیس شیر سنگی

مجسمه شیر سنگی از یادمان‌های تاریخ باستان در شهر همدان است که در انتهای خیابان ۱۲ متری سنگ شیر و در وسط میدان مربع شکلی به همین نام جای گرفته‌است. این اثر در سال به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پیشینه:

تپه‌ای که در هم‌اکنون تندیس شیر سنگی بر روی آن جای گرفته تپه‌ای باستانی است، چرا که تابوت متعلق به دوره اشکانی ازآن محل یافته شده و در موزه تپه هگمتانه نگهداری می‌شود، این تندیس به همراه قرینه‌اش نخست در دروازه شهر همدان قرار داشته‌است و اعراب به هنگام فتح همدان آن را باب الاسد به معنی دروازه شیر نامیده‌اند.

در سال ۳۱۹ ه. ق نیز که دیلمیان همدان را به تصرف خود در آوردند دروازه شهر را به کلی تخریب کردند. مردآویج دیلمی قصد داشت یکی از آنها را به ری منتقل نماید ولی چون موفق نشد پنجه‌های یکی از شیرهارا شکست و دیگری را به طور کامل تخریب نمود مجسمه آسیب دیده تا سال ۱۳۲۸ هجری شمسی بر روی زمین افتاده بود تا اینکه مهندس سیحون طراح و معمار آرامگاه بوعلی‌سینا آن را در جایگاه کنونی قرار داد. در دوره اسلامی، این شیر را محافظی برای شهر و طلسمی بر رد بیماری برمی‌شمردند. جویندگان گنج آن را شکسته‌اند و برجستگی بینی آن بر اثر بوسه‌های زنان جویای همسر صاف شده است.

تاریخ ساخت:

تاریخ ساخت مجسمه شیر سنگی مورد اختلاف است ولی از نحوه کنده‌کاری تندیس و نزدیکی آن به باروی اشکانیان و نیز کشف تابوت دوره اشکانی از شان محل چنین بر می‌آید که این تندیس به اشکانیان مربوط باشد، اما این اثر از یادگارهای هنری سلوکی/اشکانی می‌باشد. احتمال دارد که اسکندر آن را به افتخار سردارش هفایستیون که در اکباتان مرد، ساخته باشد.

کتیبه‌های گنج‌نامه

این کتیبه ها در فاصله 5 کیلومتری غرب شهر همدان و در انتهای دره سرسبز عباس آباد قرار گرفته است. این اثر تاریخی بی نظیر در ابتدای مسیری که همدان را به تویسرکان و غرب کشور متصل میکند واقع شده است و ازآنجا که در زمان هخامنشیان این مسیر یکی از شعبات اصلی راه باستانی شاهی بودهکه از دامنه الوند ، هگمتانه را به بابل در مرکز بین النهرین مرتبط میساخت ، از راه های پر رفت و آمد آن دوران محسوب میشده و چون از یک جهت به بابل ختم میشده داه مقدسی بوده و مکانی خوبی بوده است تا شاه های هخامنشی با ایجاد سنگ نوشته، باورهاو اندیشه هایشان را به رهگذران گوشزد نمایند.

جاذبه های طبیعی شهر همدان:

بزرگترین غار آبی جهان

این غار به فاصله 75 کیلومتری شمال غربی شهر همدان واقع شده است و نامش را از روستای همجوار خود وامگیری کرده است.غار علیصدر بزرگترین غار آبی جهان است و میتوان آن را شاخص ترین قسمت گردشگری همدان است. این غار برای نخستین بار در سال 1342 کشف شد و طی دهه 50 مورد بهره برداری برای گردشگران قرار گرفت.این غار از بسیاری از جهات به ویژه به علت وجود گذرگاه های ممتد |آبی و دریاچه های وسیع قابل قایقرانی که در سرتاسر غار گسترده شده اند یکی از زیباترین جلوه های طبیعی ایران وجهان است.  آب دریاچه غار بدون رنگ و بو و مزه آن معمولی است. هیچگونه حیات جانوری درآن وجود ندارد و درجه حرارت آن در طول سال ثابت و حدود12درجه سانتیگراد است و این آب به قدری زلال است که تا عمق 10 متری با نور معمولی کاملا قابل رویت است. عمق آنن در جاهای مختلف از0تا14 متر در نوسان است.آی این دریاچه از چشمه های زیرزمینی و ریزش مداوم آب از دیوار و سقف غار تامین میشود.آب درياچه غار از چشمه هاي زير زميني، ريزش مداوم آب از ديوار و سقف غار تامين مي شود كه منشا آنها به طور كلي از محل ريزش هاي جوي است.

بام همدان

در جنوب غربی شهر همدان و بر دامنه الوند کوه، تپه ی کوچکی قرار دارد که امروزه تبدیل به یکی از جذاب ترین جاذبه های گردشگری همدان گشته که نامش «تپه عباس آباد» است. در گذشته این تپه معروف به «تپه نقاره خانه» بوده، از این روی که هرگاه حاکمی تغییر می کرده با ساز و طبل مخصوص بر بالای این تپه مردم را از این مهم آگاه می کردند، بر همین اساس به نقاره خانه شهرت یافت. این تپه که امروزه کاملاً کاربری گردشگری یافته است در زمان یکی از مشهورترین شهرداران همدان به نام «محمد بهنامجو»(1365 تا 1370) توسعه یافت و طی سال های گذشته و زیر نظر مجموعه علیصدر به رشد خود ادامه داده است؛ و مکان مناسبی برای خاطره سازی گردشگران است.

تپه کوچکی بنام «تپه عباس آباد» در جنوب غربی شهر همدان و بر دامنه کوه الوند قرار گرفته است که امروزه به جذاب ترین جاذبه گردشگری همدان تبدیل شده است. در گذشته این تپه به «تپه نقاره خانه» معروف بوده است.

دره مراد بیگ

دره مراد بیگ بزرگ‌ترین دره کوهستان الوند است و در جنوب همدان قرار دارد. برخلاف سایر دره‌های الوند که در مسیر مهمی قرار داشته‌اند این دره در منطقه بسته‌ای قرار دارد و رفت‌وآمد در آن کم بوده است. تنها راه ارتباطی این دره راه مالرویی است که از طریق دره چشمه فرشه در فصول خشک‌سال با روستای پشت کوه امکان مراوده دارد. آثاری از یک روستای قدیمی در غرب این دره در دو کیلومتری روستای دره مراد بیگ هم به چشم می‌خورد.

تخت نادر

تخت نادر از دشت‌های کوه الوند است و در ادامه مسیر صعود به قله الوند قرار دارد .این محوطه به مساحت تقریبی 5/1 هکتار، با شیب کم و پوشش گیاهی چمنزار  این کوهستان را فرامی‌گیرد. تخت نادر 2900متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

دشت میشان

دشت میشان یکی از دشت‌های کوه الوند است. این دشت در مسیر اصلی صعود به قله الوند قرار دارد و وسعت آن حدوداً یک هکتار و ارتفاع آن از سطح دریا2600 متر است. در قدیم عشایری که در ییلاق دامنه شمالی الوند بودند در این دشت که دارای آب‌های روان ، چمن‌زار و مناظر طبیعی است، چادر می‌زدند.

منطقه حفاظت‌شده شراء

منطقه حفاظت‌شده شراء، کوهستانی و تپه‌ماهوری با وسعتی برابر با 10700 هکتار در فاصله 45 کیلومتری شرق همدان واقع‌شده است که به لحاظ طبیعی بکر و دارای پوشش گیاهی مناسبی هست و آنجا زیستگاه اصلی قوچ ومیش ارمنی استان همدان است.

بخش کوهستانی این منطقه از دو قله اصلی و مجزا به نام‌های قافلانته و قزل تشکیل‌شده است و حدوداً 172 گونه گیاهی متعلق به37خانواده در دشت‌های آبرفتی، فلات‌ها، آبرفت‌ها و واریزه‌های بادبزنی شکل و آبرفت‌های بادبزنی شناسایی‌شده است.

قله الوند

الوند، بلندترين قله همدان ، با ارتفاع 3574 متر از سطح دريا مي باشد.جهت اين كوهستان از شمال غربي به جنوب شرقي كشيده شده واستان همدان را به دو نيمه شمالي وجنوبي تقسيم مي كند.

اين كوهستان ،با دره هاي وعميق وسرسبز، چشمه سارها ،چمن زارها ،قله ها وپوشش گياهي و... ميعاد گاه هزاران انسان شيفته طبيعت است.

معروف ترين قله ها ،از شمال غربي به جنوب شرقي عبارتند از:

آلما قلاغ2997متر،كركس2959متر،قزل ارسلان3250متر،دائم برف 3450متر،كلاغ لان3480متر،الوند3584متر ،تاريك دره 3314متر،كمرلرزان 3338متر ،چهار قله (3166،3172،3184و3170متر )،يخچال صاحب (گاوبره)3486متر،شاه نشين3496متر،سرخ بلاغ3124متروكلاه قاضي 3125متر

طبیعت بینظیر این قلل و دامنه های سرسبزشان را در فصل بهار از دست ندهید.